Overeenkomsten die worden gesloten, moeten worden nagekomen, dat is nu eenmaal de regel. Wordt dat niet gedaan, dan kan er op basis van (bijvoorbeeld) wanprestatie actie worden ondernomen tegen die inbreuk. Toch zou dat niet altijd gerechtigheid opleveren: soms is de partij die de overeenkomst niet nakomt daar namelijk helemaal niet schuldig aan. Dan kan er sprake zijn van overmacht.
Dit artikel gaat over overmacht, over wanneer het aanwezig is, hoe het wordt ingeroepen en gebruikt en wat de gevolgen zijn van overmacht.
Overmacht
Voordat er sprake kan zijn van wanprestatie (en de daaruit volgende schadevergoeding), moet er sprake zijn van een tekortkoming in de nakoming. Die tekortkoming in de nakoming moet de schuldenaar kunnen worden toegerekend. Is er wél een tekortkoming, maar kan die de schuldenaar niet worden toegerekend, dan is er sprake van overmacht.
Voor overmacht mag de tekortkoming, zoals gezegd, de schuldenaar niet worden toegerekend. Dat wil zeggen, de tekortkoming is niet te wijten aan de schuld van de schuldenaar én komt ook niet voor zijn rekening volgens de wet, volgens een rechtshandeling of volgens algemene opvattingen (‘de in het verkeer geldende opvattingen’ zegt de wet). Deze uitsluitingen zullen we hierna verder behandelen
Ook wanneer de schuldenaar gebruik maakt van een zaak die ongeschikt is om de verbintenis mee uit te voeren en daardoor wanprestatie ontstaat, zal in beginsel geen beroep op overmacht mogelijk zijn.
Logischerwijs zal een beroep op overmacht tevens vrijwel altijd afketsen indien nakoming van de overeenkomst nog mogelijk is (al zou die nakoming dan wel te laat zijn).
Of er in een specifiek geval sprake is van overmacht, wordt bekeken aan de omstandigheden van het geval. Het is daarom ook niet mogelijk om een algemene regel te geven van wanneer een beroep op overmacht wel zal slagen en wanneer niet.
Geen overmacht door schuld of risico
Hierboven hebben we al aangegeven dat er geen sprake van overmacht kan zijn indien de tekortkoming is te wijten aan de schuld van de schuldenaar. Er moet in dat geval een verwijt kunnen worden gemaakt aan de schuldenaar.
Ook indien er sprake is van risicoaansprakelijkheid, kan een beroep op overmacht stranden. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer er sprake is van het gebruik van hulppersonen of zaken (eerder al aangehaald), die voor de schade hebben gezorgd. In dat geval komt de tekortkoming voor rekening van degene die de overeenkomst had gesloten en is er geen sprake van overmacht. Hij heeft immers zelf deze personen ingeschakeld.
Geen overmacht door verkeersopvattingen
Verkeersopvattingen zijn opvattingen die in het algemeen gangbaar zijn. Dergelijke opvattingen kunnen ervoor zorgen dat er geen beroep op overmacht mogelijk is, ondanks dat niets anders in de weg staat aan een beroep op overmacht.
Denk daarbij aan situaties waarin de schuldenaar vooraf al problemen had kunnen voorzien of al had voorzien, maar hij heeft besloten om toch de overeenkomst te sluiten. Ook financiële problemen, stakingen en een verhoogde vatbaarheid voor ziekten komen in beginsel voor rekening van de schuldenaar en kunnen dus geen overmacht opleveren.
Geen overmacht door bepalingen in overeenkomst
Ook wat in de overeenkomst tussen beide partijen is afgesproken of opgenomen, kan de beoordeling of er sprake is van overmacht beïnvloeden.
Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de situatie waarin bij overeenkomst wordt gegarandeerd dat levering zal plaatsvinden. Vindt die levering dan niet plaats, dan is er ook geen (dan wel zéér weinig) ruimte voor een beroep op overmacht.
Overmacht niet aanwezig, maar ook geen schadevergoeding door overeenkomst
Het is in sommige gevallen mogelijk dat de schuldenaar zich niet op overmacht kan beroepen en dus in beginsel schadevergoeding moet betalen, maar hij tevens schadevergoeding door schuld vanwege wanprestatie heeft uitgesloten in de overeenkomst via een zogenaamd exoneratiebeding (ook wel ‘vrijtekening’ genoemd).
Dergelijke bedingen kunnen geldig zijn, maar in onderstaande gevallen is dat in beginsel niet zo:
- Nietigheid door strijd met openbare orde (bijvoorbeeld vrijtekenen tegen opzet/grove schuld), goede zeden of de wet;
- Misbruik van omstandigheden;
- Een beding tegen de redelijkheid of billijkheid;
- Een beding dat op de grijze lijst van algemene voorwaarden staat.
Meer informatie hierover kan worden gevonden in het artikel over het exoneratiebeding. Een dergelijk exoneratiebeding is juridisch gezien ingewikkeld: het is aan te bevelen om slechts met medewerking van een jurist conclusies te trekken uit een bepaalde situatie van overmacht.
Overmacht – Conclusie
In beginsel kan worden gezegd, dat overmacht ervoor zorgt dat er bij wanprestatie geen schadevergoeding hoeft te worden betaald. Een beroep op overmacht wordt echter niet snel aangenomen: er zijn veel verschillende situaties denkbaar die voor een beroep op overmacht funest zijn.
Of er uiteindelijk daadwerkelijk sprake is van overmacht, hangt sterk af van de omstandigheden van het geval. Het is daarom aan te bevelen om samen met een jurist te bekijken of een beroep op overmacht in een bepaald geval overeind kan blijven of niet.
